Τα 3 στάδια του συγκαλυμμένου ναρκισσισμού Άρθρο της Τόνιας Αντωνά
Πλέον, όλοι γνωρίζουν – και ενίοτε χρησιμοποιούν σχετικά αυθαίρετα – τον όρο ‘νάρκισσος’ και τη σημασία του: ο νάρκισσος, πέρα από μυθολογική φιγούρα, είναι ένας άνθρωπος που έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό και τα επιτεύγματά του, που δε διαθέτει γνήσια ενσυναίσθηση ή ενδιαφέρον για τους ανθρώπους γύρω του (πλην όταν έχει κάποιο σκοπό), που δεν αισθάνεται ενοχές ή τύψεις για τις πράξεις του και που πιστέυει ακράδαντα ότι έχει περισσότερα δικαιώματα από τους υπόλοιπους. Κοινώς, είναι ένας άνθρωπος εγωιστής και εγωκεντρικός, με ξεκάθαρη και τρανταχτή αυταρέσκεια και είναι πολύ δύσκολο κάποιος να μην καταλάβει ότι σχετίζεται με ένα τέτοιο άτομο αφού ο νάρκισσος δε θα καταβάλλει κάποια προσπάθεια συγκάλυψης της προσωπικότητας του.
Υπάρχει όμως και ένας άλλος τύπος ναρκισσισμού, ένας τύπος που πιθανόν να είναι ακόμα πιο επικίνδυνος αφού είναι συγκαλυμμένος και συνεπώς είναι αρκετά δυσκολότερο να τον αναγνωρίσει κάποιος. Ο συγκαλυμμένος νάρκισσος βιώνει έντονα αισθήματα κατωτερότητας, ανεπάρκειας και ντροπής και είναι εξαιρετικά ευαίσθητος στην κριτική. Συχνά μιλάει ανοιχτά για αυτά τα αισθήματα, χωρίς όμως να φαίνεται να έχει διάθεση να αλλάξει κάτι. Αντ’αυτού, παρουσιάζει τον εαυτό του σαν θύμα – θύμα των ανθρώπων, θύμα των καταστάσεων, θύμα μίας αδικίας που στοχοποιεί μόνο εκείνον. Και είναι ακριβώς αυτές οι πεποιθήσεις τους που δημιουργούν τον συγκαλυμμένο τους ναρκισσισμό. Η μετάφραση είναι ‘Εγώ έχω υποφέρει περισσότερο από όλους άρα όλοι έχετε υποχρέωση να μου φέρεστε διαφορετικά (χωρίς όρια, χωρίς συνέπειες, χωρίς κριτική). Είστε υπεύθυνοι για τη συναισθηματική μου κατάσταση – αν νιώσω άσχημα, εσείς οφείλετε να το διορθώσετε.’
Στις διαπροσωπικές τους σχέσεις δυσκολεύονται να σχετιστούν αφού, παρότι διατείνονται ότι αναζητούν τη συσχέτιση και την οικειότητα, στην πραγματικότητα αδυνατούν να εμπιστευτούν τους ανθρώπους και συνεπώς να δημιουργήσουν υγιείς σχέσεις. Νιώθουν φθόνο για οποιαδήποτε υλικά αγαθά, ταλέντα ή χαρακτηριστικά προσωπικότητας οι ίδιοι δεν διαθέτουν και ζηλεύουν έντονα τον ερωτικό τους σύντροφο αφού οι ίδιοι ενδόμυχα θεωρούν τον εαυτό τους πολύ ‘λίγο’ για να καλύψουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες του. Ο θυμός τους εκφράζεται κατ’εξοχήν με παθητικο-επιθετικό τρόπο, ενώ συχνά μπορεί να επιλέξουν να μην αναφερθούν καν σε κάτι που τους ενόχλησε έτσι ώστε να το έχουν διαθέσιμο όταν θα χρεαστεί να χειριστούν κάποια κατάσταση προς όφελος τους (‘Εσύ που πέρσι μου έκανες αυτό, τώρα οφείλεις να ανεχτείς αυτό που σου κάνω.’) Το βασικότερο όλων όμως είναι ότι, σε αντίθεση με τον γνήσιο νάρκισσο, που σπάνια θα ζητήσει συγγνώμη για τη συμπεριφορά του, ο συγκαλυμμένος νάρκισσος όχι απλά θα το κάνει, αλλά θα το κάνει και με τον πλέον πειστικό τρόπο (συνοδεία δώρων, λουλουδιών, υποσχέσεων, κλάμματος) μέχρι να κερδίσει αυτό που θέλει…μόνο για να επαναλάβει τις ίδιες συμπεριφορές ξανά και ξανά.
Ο συγκαλυμμένος ναρκισσισμός έχει 3 στάδια ή επίπεδα, αν και πρέπει να σημειώσω ότι δεν είναι απαραίτητο όλοι οι συγκαλυμμένοι νάρκισσοι να φτάσουν στο τελευταίο επίπεδο και, όσοι το κάνουν, δε θα φτάσουν απαραίτητα με την ίδια ένταση και στην ίδια κλίμακα. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι ότι, παρότι από στάδιο σε στάδιο αλλάζει η έκφραση και η εξωτερίκευση συναισθήματος, ο πυρήνας της αίσθησης ντροπής, ανεπάρκειας και θυματοποίησης παραμένει ίδιος και είναι ακριβώς η χρόνια επαφή του νάρκισσου με αυτά που επιφέρει σταδιακά χειρότερες αντιδράσεις προς αυτούς που θεωρεί υπεύθυνους για την κατάστασή του.
Στο πρώτο στάδιο συναντάμε τον υπερευαίσθητο εσωστρεφή. Εδώ η βασική ανάγκη είναι αυτή της αποδοχής από τους άλλους. Είναι απαισιόδοξοι, ευαίσθητοι στην κριτική και νιώθουν ‘διαφορετικοί’. Τείνουν να κρίνουν σκληρά τον εαυτό τους για την ανεπάρκεια και τα ελαττώματά τους, τα οποία τα αντιλαμβάνονται πολύ χειρότερα από ότι στην πραγματικότητα είναι. Αυτή η αντίληψη εαυτού τους κάνει να μισούν τους άλλους, οι οποίοι θεωρούν ότι δεν τους καταλαβαίνουν, δεν τους εκτιμούν και τους απορρίπτουν. Παρ’όλα αυτά, για την ώρα, όλες οι σκέψεις και τα συναισθήματα παραμένουν παθητικά και ανέκφραστα και ο συγκαλυμμένος ναρκισσιστής παραμένει κλειστός, εσωστρεφής και συναισθηματικά απομακρυσμένος από τους γύρω του. Αυτή η αυξανόμενη απομόνωση, νεύρωση και πίεση οδηγεί το συγκαλυμμένο νάρκισσο σε ένα δίλημμα: αναλαμβάνω την ευθύνη για τις επιλογές και τις αποτυχίες μου ώστε να μπορώ να απελευθερώσω τους άλλους από το βάρος του να μου φέρονται σαν ειδική περίπτωση και να μπορέσω να σχετιστώ υγιώς μαζί τους; Ή συνεχίζω την εξέλιξη μου και προχωράω στο δεύτερο στάδιο του ναρκισσισμού μου;
Στο δεύτερο στάδιο, αυτό που επικρατεί είναι ο φθόνος και η επίρρηψη ευθυνών σε τρίτους. Η βασική ανάγκη πλέον απομακρύνεται από την ανάγκη αποδοχής που ίσχυε στο πρώτο στάδιο και μετατρέπεται σε επιθυμία να επέλθει δικαιοσύνη, να ισοφαρήσει το σκορ με όσους ένιωσε ότι τον υποτίμησαν, απέρριψαν ή προσέβαλαν στο προηγούμενο στάδιο. Πλέον, αρχίζει να χάνεται κάθε επιθυμία ή δυνατότητα αυτοβελτίωσης και η ζωή του συγκαλυμμένου νάρκισσου αρχίζει να περιστρέφεται γύρω από ένα παιχνίδι κατηγοριών. Σημασία έχει μόνο να βρεθεί και να νιώσει δικαιωμένος έναντι όλων όσοι τον κατηγόρησαν ή δεν αναγνώρισαν τη μεγαλοπρέπεια του. Παράλληλα, ενετείνεται η πεποίθηση ότι μόνο οι άλλοι ευθύνονται για το ότι δεν κατάφερε να μεγαλουργήσει και αυτό με τη σειρά του λειτουργεί ανακουφιστικά και ταυτόχρονα ενθαρρύνει τη ναρκισσιστική αλλά και αυτο-υπονομευτική πεποίθηση που λέει ‘Μπορώ τα πάντα αλλά όλοι με δυσκολεύουν, γι’αυτό δεν τα έχω καταφέρει.’ Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται αισθήματα φθόνου και υπόγειας επιθετικότητας προς τους άλλους και αυτή είναι η βασική διαφορά από το πρώτο στάδιο: τώρα δε θα υπάρξει απομόνωση ούτε αυτοκριτική. Τώρα η μάσκα αρχίζει να πέφτει και ο συγκαλυμμένος νάρκισσος αρχίζει να χρησιμοποιεί πιο ξεκάθαρη επιθετικότητα και χειριστικότητα για να ισορροπήσει αυτό που αντιλαμβάνεται ως άδικο και να τιμωρήσει όσους τον αδίκησαν. Αυτή η τιμωρία όμως συχνά δεν εξελίσσεται όπως την φαντάζονται λόγω του φόβου και της δειλίας τους, συνεπώς συχνά βρίσκουν ένα αποδιοπομπαίο τράγο: για την προσβολή του αφεντικου, θα την πληρώσει η σύζυγος, για την υποτίμηση από τον φίλο, θα την πληρώσει ο γιος κ.ο.κ. Συνήθως η τιμωρία σε αυτό το στάδιο δεν είναι ιδιαίτερα κακοποιητική και σπάνια περιλαμβάνει σωματικές βλάβες. Η προτίμηση τους είναι να χρησιμοποιήσουν σαδιστικές, παθητικο-επιθετικές τακτικές ώστε να κάνουν τον άλλο να νιώσει πληγωμένος, ανάξιος, ανεπαρκής, όπως νιώθουν οι ίδιοι. Κάποιοι στιγμή όμως αυτό παύει να αρκεί και, ελλείψει ουσιαστικής βελτίωσης της ζωής του – εφόσον δεν προσπαθεί για αυτήν – φτάνει στο τελευταίο στάδιο.
Στο τελευταίο στάδιο εξακολουθεί να επικρατεί η παραίτηση από την προσπάθεια ουσιαστικής συσχέτισης ή προσωπικής ανάπτυξης, αφού αν το προσπαθούσε ειλικρινά και γνήσια και αποτύγχανε, δε θα είχε πλέον κάποιον να κατηγορήσει και θα κατέρρεε όλο του το οικοδόμημα σχετικά με την ευθύνη των άλλων για την κατάληξή του και την ίδια του τη θυματοποίηση. Στο τρίτο στάδιο – το οποίο είναι αρκετά σπάνιο- ο συγκαλυμμένος νάρκισσος πλέον μετατρέπεται σε εκδικητικό τιμωρητή. Η βασική ανάγκη παύει να είναι η κρυφή και χειριστική κακοποίηση των γύρω τους και μετατρέπεται σε μία ξεκθάρη επιθυμία να διαλύσει όσους θεωρεί εχθρούς του. Πλέον αναλαμβάνει ρόλο δικαστή, ενόρκων και δήμιου σε όσους τον έχουν υποτιμήσει – ακόμα και στην κοινωνία σαν σύνολο αν χρειαστεί. Ένα παράδειγμα συγκαλυμμένου ναρκισσιστή τρίτου επιπέδου είναι ο Andreas Brevik, ο Νορβηγός τρομοκράτης που σκότωσε 77 ανθρώπους το 2011. Και ενώ είναι πράγματι σπάνιο να φτάσει κάποιος σε τέτοιο σημείο, κάποιος που φτάνει τελικά εκεί, σίγουρα θα γίνει πιο βίαιος, πιο εκδικητικός και γενικά πιο επικινδύνος, αν όχι για την κοινωνία γενικότερα, σίγουρα για τους κοντινούς ανθρώπους.
Είναι αχρείαστο και ανούσιο να μιλήσω για τους κινδύνους που μπορεί να ενέχει η συσχέτιση με τέτοιους ανθρώπους – αν δεν σας καταστρέψουν σωματικά, σίγουρα θα σας διαλύσουν ψυχοσυναισθηματικά. Αν όμως αναγνωρίζετε αυτά τα σημάδια σε κάποιο κοντινό σας πρόσωπο, αν έχετε βιώσει την κακοποίηση, την αδιαφορία για τα όρια σας, την διαρκή επίρρηψη ευθυνών πάνω σας και παραμένετε σε συσχέτιση μαζί τους, τότε μάλλον είναι καιρός να αναρωτηθείτε για τις δικές σας ανασφάλειες παρά να αναζητήσετε εξήγηση για την δική τους συμπεριφορά.
Learn More